مجاهد عصر
همه خاطرات خوبی که ملت ما از امیرکبیر دارد محصول سه سال است . مقام معظم رهبری
مجاهد عصر
همه خاطرات خوبی که ملت ما از امیرکبیر دارد محصول سه سال است . مقام معظم رهبری
امیرکبیر، معمار تحول آفرین تاریخ کشور
اقدامات ماندگار امیرکبیر ریشه در اندیشه ناب و خلاق و خودباوری دارد و این همان مولفه ای است که برنامه های الگوی توسعه ایرانی و اسلامی، به آن نیازمند است.
مشابهت راهبرد مدیریتی امیرکبیر با اهداف الگوی ایرانی و اسلامی عجین شده و اعتقاد راسخ به نقش دین در مدیریت جامعه، پیشرفت و ایجاد دگرگونی در ارزش ها است و این اصل اهمیت بازتعریف افکار و اندیشه ها و روش های کارکردی توسعه محور امیرکبیر و استفاده آگاهانه و به جا از آن در اهداف توسعه ای امروز را دوچندان کرده است.
برای طراحی و تدوین الگوی اسلامی - ایرانی توسعه تنها بهره گیری از تمام ظرفیت های کارشناسی و علمی حوزوی و دانشگاهی و تعامل مثبتی بین نهاد حوزه و دانشگاه کافی نیست بلکه بازشناخت تجارب موفق و تعریف برنامه های اجرایی برگرفته از این تجارب در بدنه اجرایی کشور می تواند به عنوان اصلی مهم در تحقق خواست و دیدگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی در شتاب بخشی به اهداف کلان ترسیم شده نظام ایفای نقش کند.
معمار تاریخ ساز دوره قاجار نه تنها در برنامه های عمران و آبادانی، علم و کانون های فکری و علمی خدمات ارزنده به جای گذاشته بلکه در سایه راهبردهای خرد ورزانه، مولفه های مردم سالاری دینی و استقرار عدالت را نیز پایه ریزی کرد.
انقلاب شکوهمند اسلامی ایران امروز پرچم دار نهضت آزادی خواهی، فعالیت های انسان دوستانه و صلح طلبی برای جهان است و تحقق ایرانی آزاد و آباد بی شک به مولفه های خدمتگزاری بزرگمردانی چون امیرکبیر نیاز دارد.
نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران در بیش از چهاردهه از حیات خود توانسته کارنامه درخشانی به جا گذارد و امروز همت بلند خدمتگزاران در کنار مشارکت فعال شهروندان از راهبردهایی است که روح اقتدار و سازندگی را در کالبد این کشور نهادینه می کند.
الگوی ایرانی، اسلامی پیشرفت به عنوان یکی از تاکیدات و رهنمود های رهبر معظم انقلاب اسلامی، تحقق عدالت فراگیر اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را به همراه دارد که این مولفه ها در خدمات امیرکبیر نمایان بود.
اصلاحات ارزشمند امیر کبیر در شاخه های عمومی، نظامی، اشاعه عدالت، اخلاق مدنی و شهروندی، اصلاح امور شهری، نشر دانش و فرهنگ نوین، رونق ساختارهای صنعت و کشاورزی، مفاهیم جدید تجارت، گسترش وزارت خارجه، مبارزه با فرقه های نوظهور به عنوان فصلی آموزنده و درخشان در تاریخ ایران مقابل دیدگان ما به عنوان فرزندان امروز ایران است.
میرزا تقی خان فراهانی مشهور به امیرکبیر در سال 1186 در روستای هزاوه واقع در 18 کیلومتری غرب اراک زاده شد و در 20 دی ماه 1230در حمام فین کاشان کشته شد.
منزل پدری بزرگترین صدراعظم ایران در دربار قاجار در روستای هزاوه به ثبت آثار تاریخی رسیده است و با تخصیص اعتباراتی در سال های گذشته توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مرمت و بازسازی شده است.
مناسبت سالگردشهادت امیرکبیر بر پهنه تقویم فرصتی طلایی است تا مسوولان فرهنگی، تصمیم سازان اجرایی و نخبگان فکری از آن برای الگوسازی و اشاعه روش های این آزاد مرد برای نسل جوان ایران الگوسازی کنند.
بنیانگذاری مدرسه دارالفنون برای آموزش دانش و فناوری های نو، انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه، توسعه ورزش زورخانه ای، حذف القاب درباری، رسیدگی به وضع مالیات و خرانه، اصلاح چاپارخانه های دولتی و سامان ارتش، ایجاد قراول خانه، تاسیس دیوان عدالت، سدسازی و رواج کشت نیشکر، فرمان آزادی استخراج معادن و تدوین نقشه صنعت و بهبود امنیت داخلی ایران گوشه ای از خدمات وی در آن زمان است.
نقش امیرکبیر در سرکوب شورش بابیان و اعدام باب
18 بهمن 93
۱۸دی
مصادف است با شهادت میرزا تقی خان امیرکبیر، ستاره‌ی بی‌نظیر تاریخ ایران
زمین که به عنوان صدراعظم ایران درخشید و در کمتر از سه سال و دو ماه بعد
از شروع صدارتش خاموش شد. آشپززاده‌ای که به دلیل استعدادش مورد توجه قرار
گرفت و توسط قائم مقام، والامقامی آگاه و وطن پرست شد.تاریخ
ایران، میرزا تقی خان امیرکبیر را رادمردی اصلاحگر می‌داند که عاشق
پیشرفت و تعالی ایران بود و جان بر سر دفاع از آزادی و استقلال کشور گذاشت.
مورخان،
عموماً درباره‌ی اخلاق وارسته و درایت و کفایت سیاسی امیر، اتفاق نظر
دارند و در شرح خدمات بزرگ او در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، نظامی و قضایی، و
تکاپوی مؤثرش در اصلاح امور شهری و اخلاق مدنی، اخذ دانش و تجارب مثبت
غربی، و تقویت بنیادهای صنعت و اقتصاد ملی، داد سخن دادهاند. بر این همه،
باید مدارا و رواداری وی با اقلیتهای رسمی کشور، و تلاش در حفظ حقوق
شهروندی آنان را افزود.
آن
هنگام که بابیان در اواخر دوران محمد شاه در مناظره‌های علمی عاجز ماندند،
دست به فتنه‌انگیزی زدند و به قتل عام مسلمانان در شهرهای زنجان و تبریز و
یزد و روستاهای مازندران پرداختند که از جمله وقایع دردناک بود و در این
هنگام امیرکبیر، آن اقدام مبارک را در سرکوب بابیان انجام داد که فرقه‌ای
ساخته و دست پرورده استعمار بریتانیا بود زد. او به واسطه حمزه میرزا حاکم
تبریز فتاوائی از علمای شیخیه آن دیار گرفت و باب به همراه محمد علی زنوزی
در ۱۲۶۶ در تبریز به دار آویخته شد.
هرچند
امروز برای اهل تحقیق روشن است که فرقه بهائیت پیوند با استعمار بریتانیا
داشته و دارد و به عنوان ابزاری «مذهب گونه» در جهت بسط تفکر لیبرالیستی
غرب عمل می‌کند؛ اما این روشنایی امروزین در آن روز آغازین وجود نداشت و
امیر کبیر با درایت و بصیرت، هم از جهت بدعت در دین و هم از پیوند آنان با
دولت بریتانیا، آنها را خطرناک تشخیص داده و به سرکوب و دفع فتنه پرداخت که
تاکنون بهائیان کینه و عداوت خاصی از این مرد بزرگ به دل گرفته‌اند.
بهائیان
در آغاز مورد توجه دو دولت انگلیس و روس بوده و از حمایات بی‌دریغ هردو
بهره می‌بردند، از این‌رو بهائی‌ها دولت انگلیس را دولت فخیمه، دولت قاجار
بعد از امیر کبیر را دولت علیّه و دولت روس را دولت بهیّه نامیدند. آنان به
عکا رفتند تا بعدها در پیوند با یهود صهیونیسم همچنان زیر چتر حمایت
بریتانیا باقی بمانند.
مرحوم
امیرکبیر، با سرکوب قاطع فتنه بابیان و اعدام باب و تبعید بهاء همراه با
انجام برخی اصلاحات سیاسی - اجتماعی در کشور در چند سال نخست سلطنت
ناصرالدین شاه، برای همیشه راه را بر پیشرفت این گروه در تاریخ ایران بست.
این نقش بی‌بدیل از چشم بابیان و بهائیان مخفی نمانده و او را آماج
کینه‌توزی و فحاشی آنان ساخته است.
به
قول نورالدین چهاردهی: «بابی‌ها و بهائیان سرسخت دشمن آشتی ناپذیرند کذا و
میرزا تقی خان امیرکبیر و ناصرالدین شاه را لعن فرستند و این دو تن را
مانند یزید و شمر می‌نگرند». (1) سخن دکتر فریدون آدمیت نیز مؤید اظهارات
چهاردهی است: «امیر شورش بابیه را برانداخت.»
و
به قول شیل وزیر مختار انگلیس در ایران، در گزارش به پالمرستون وزیر خارجه
لندن، مورخ ۱۴ مارس ۱۸۵۱ پس از غائله بابیان در زنجان پیروان باب جرئت
نکردند که صلح و امنیت عمومی را بر هم بزنند؛ اما بیکار ننشستند و پنهانی
فعالیت داشتند تا زمانی که اختلالی ایجاد نمی‌کردند، کسی را با آنان چندان
کاری نبود، البته کینه‌ی امیر را در دل داشتند، کینه‌ای که در نوشته‌های
هم‌کیشان آنان و بهائی و بهائیزادگان در ایران و آمریکا، هنوز منعکس است.
بابیان توطئه‌ی کشتن شاه و امیر و امام جمعه تهران را چیدند، ولی امیر
پرده از روی آن برداشت و آن توطئه را در نطفه خفه کرد، که شرح آن در
«المتنبئین» نوشته علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه آمده است. (2)
برای
نمونه، عباس افندی می‌نویسد: «میرزا تقیخان امیر نظام … سمند همت را در
میدان خودسری و استبداد بتاخت. این وزیر، شخصی بود بیتجربه و از ملاحظه
عواقب امور آزاده. سفاک و بی باک و در خونریزی چابک و چالاک. حکمت حکومت
را شدت سیاست دانست و مدار ترقی سلطنت را تشدید و تضییق و تهدید و تخویف
جمهور میشمرد و چون اعلی حضرت شهریاری ناصرالدین شاه در سن عنفوان شباب
بودند، وزیر به اوهامات غریبه افتاد و… بی مشورت وزرای دوراندیش، امر به
تعرض بابیان کرد…»! (3)
شوقی
(نوه و جانشین عباس افندی) در هتاکی به امیر، راه جدش را رفته و در لوح
قرن وی را «اتابک سفاک بیباک» و «امیر سفاک» خوانده (4) و می‌نویسد:
«اتابک اعظم، تقی سفاک و بیباک که حکم اعدام سید عالم را صادر نمود و
جمعی از اصحاب را در مازندران و نیریز و زنجان و طهران شربت شهادت بنوشانید
دو سال بعد… به سخط شهریار پرکین مبتلا گشت و در حمام فین به اسفل
السافلین راجع شد. برادرش که در این عمل فظیع شریک و سهیم گشت در همان ایام
به دارالبوار راجع شد». (5)
او
در قرن بدیع، امیر را «وزیر بی تدبیر»! خوانده و پس از شرح اعدام باب به
اهتمام او و برادرش (وزیر نظام) می‌گوید: «امیر نظام سفاک و بیباک، محرک
اصلی شهادت حضرت اعلی باب … دو سال پس از این واقعه هائله با برادرش که
همدست و معاضد او بود به هلاکت رسید و جزای اعمال سیئه خویش را به رأی
العین مشاهده نمود». (6)
به
همین شکل، مورخان مشهور بهائی نظیر ابوالفضل گلپایگانی، اشراق خاوری و
فیضی در آثارشان امیر را از طعن و دشنام بی نصیب نگذاشته‌اند:
اشراق
خاوری، امیر را «وزیر نادان»، (7) «وزیر شریر»، (8) «تقی سفاک» (9) و
«دشمن ستمکار و… خونخوار» (10) میخواند و قتلش در حمام فین (به دست عمال
استبداد و استعمار) را انتقام الهی! و «عذاب الیم» وی در حق او میشمارد:
«امیر نظام رئیس الوزرا که سبب شهادت حضرت اعلی گشت و برادرش، وزیر نظام،
که با او در این جریمه شرکت داشت پس از دو سال به جزای عمل خویش رسیدند و
به عذاب الیم مبتلا گشتند. دیوار حمام فین کاشان از خون امیر نظام صدر اعظم
رنگین گشت. هنوز هم آن خون باقی است و بر ظلم و ستمی که از دست امیر نظام
به وقوع پیوسته شاهدی صادق و گواهی راستگو و ناطق است». (11)
محمدعلی
فیضی، امیر را با عنوان «امیر مغرور» فرو کوفته (12) و ابوالفضل گلپایگانی
با اطلاق عنوان «سفاح» (خونریز) و «به غایت مستبد» بر امیر (13) می‌گوید:
«اتابک اعظم در علاج کار بابیان فروماند و عاقبت در آن نزدیکی جان در سر
کار تهور و استبداد نهاد، زیرا که پادشاه جوان از مقاصد خفیه او ؟! آگاه شد
و از سوء سیاست او منزجر گشت و رجال دولت به جهت استبداد او در امور مملکت
از نیک خواهی او دوری جستند و عاقبت او را به حکم پادشاه از مناصب دولتی
معزول… و… در حمام فین او را به جهان دیگر فرستادند»! (14)
سرانجام
دشمنی امثال میرزا آقاخان نوری نخست وزیر خائن و بی کفایت و جیره‌خوار
انگلیس و مهدعلیا و… و نادانی ناصرالدین شاه باعث شد تا در ۲۰ محرم ۱۲۶۸
هجری قمری، امیرکبیر از صدارت معزول شود و در ۲۵ محرم از امارت نظام و از
تمام مشاغل دولتی برکنار و چند روز بعد به کاشان تبعید شود. سرانجام به
فرمان احمقانه و مستانه ناصرالدین شاه به طرز فیجعی در حمام فین کاشان جام
شهادت را بنوشد.
عناصر
بهائی چنان که دیدیم، از سر کینه، امیر را فردی بدفرجام خوانده و «مرگ سرخ
و زیبای» او در خط مبارزه با استبداد و استعمار را، کیفر سوء الهی در حق
وی شمرده‌اند!
اما
اینک که پس از گذشت سال‌ها از قتل آن رادمرد به جایگاه او در تاریخ معاصر
ایران می‌نگریم، میفهمیم که امیر اگر ۱۰۰ سال دیگر هم می‌زیست، هرگز این
درجه از نفوذ و محبوبیت را در قلب ملت ایران به دست نمی‌آورد.
در
واقع، او با این مرگ خونین و زودرس، تبدیل به اسطوره‌ای شد که همواره به
کوشندگان راه آزادی و استقلال ایران، درس همت و صلابت و فداکاری میدهد.
بارالها ! او را که در راه اعتلای دین خود و رفاه و آسایش ملت و بالندگی کشور خویش گام برداشت، در جوار رحمتت قرین آرامش فرمای …
.................................................................
پانوشت‌ها:
۱. باب کیست و سخن او چیست؟، ص۲۶۶.
۲.
ر.ک، امیرکبیر و ایران، انتشارات خوارزمی، تهران ۱۳۵۵، ص۴۵۱، کتاب
المتنبئین، با عنوان «فتنه باب»، با مقدمه و تعلیقات نوایی، توسط انتشارات
بابک، چاپ شده است.
۳. مقاله شخصی سیاح…، صص۳۵ -۳۴.
۴. ر.ک، توقیعات مبارکه حضرت ولی امرالله، لوح قرن اجباء شرق (نوروز ۱۰۱ بدیع)، مؤسسه ملی مطبوعات امری، ۱۲۳ بدیع، ص۴۹ و۵۱.
۵. همان، صص۱۸۱ -۱۸۲.
۶. ر.ک، قرن بدیع، ۱ / ۲۵۸ – ۲۴۷.
۷. مطالع الانوار، ص۴۹۳.
۸. همان، ص۵۹۰.
۹. رحیق مختوم، «قاموس لوح مبارک قرن»، عبدالحمید اشراق خاوری، موسسه ملی مطبوعات امری، ۱۳۱ بدیع، ۱ / ۳۲۶، ردیف ت.
۱۰. مطالع الانوار، ص۵۰۹.
۱۱. همان، صص ۵۱۳ -۵۱۲ نیز ر.ک، ص۵۸۹.
۱۲. حضرت نقطه اولی ۱۲۳۵ -۱۲۶۶ هجری / ۱۸۱۹ – ۱۸۵۰ میلادی، ص۳۱۶.
اقتصاد قاجار در دوران امیرکبیر
شیرین احمدی- حقیقت من به کربلایی قربان حسد بردم و بر پسرش می‌ترسم ... این پسر خیلی ترقیات دارد و قوانین بزرگ به روزگار می‌گذارد. (قائم مقام فراهانی) سیاست ترقی اقتصادی امیر بر پایه ایجاد صنعت جدید، پیشرفت کشاورزی و توسعه بازرگانی داخلی و خارجی بنا شده بود. در پیش روی وی جامعه‌ای بود که در نظام اقتصادی_ کشاورزی عقب‌افتاده‌ای سر می‌کرد، از صنعت جدید بی‌بهره مانده، ذخیره طلای آن به خارج روان و مصرف‌کننده کالای فرنگی بود. چنین جامعه‌ای تازه می‌خواست جلو سیر تنزل اقتصادی خود را ببندد، کشاورزی خود را ترقی دهد، از وارداتش بکاهد و بر صادراتش بیفزاید و به گفته امیر از فرار شمش‌های طلا جلوگیری کند. نقشه امیر در بنای صنعت ملی شامل استخراج معدن، ایجاد کارخانه‌های مختلف، استخدام استادان فنی از انگلیس، فرستادن صنعتکاران به روسیه، خرید کارخانه از فرنگ و حمایت از محصولات داخلی بود.
از این رو دولت فرمان آزادی استخراج معدن برای اتباع ایران را صادر کرد؛ اتباع ایران هر کسی از نوکر و رعیت، اشراف و اعیان می‌توانست به استخراج معدنی که خود پیدا کند، بپردازد و تا ۵ سال از مالیات دیوانی معاف بود. ترقی صنعت آهن و اسلحه‌سازی نتیجه پیشرفت بهره‌برداری از همان معادن بود. افزایش تولید معادن مستلزم آموختن اصول فنی جدید بود. از این رو برای مدرسه دارالفنون استاد معدن‌شناسی که سررشته از همه فلزات داشته باشد از اتریش استخدام کرد و در صدد برآمد که دو نفر معدن‌چی که در معادن کار بکنند از اروپا بیاورد. پابه‌پای راه افتادن چند معدن، کارخانه‌های پارچه‌بافی، شکرریزی، چینی و بلورسازی، کاغذسازی، چدن‌ریزی، فلزکاری و دیگر صنایع کوچک تاسیس یافت.
در تکمیل نقشه رواج صنعت در سال ۱۲۶۷ ه.ق امیر ۶ تن از صنعتکاران ایرانی را برای رشته‌های گوناگون به روسیه فرستاد و دو نفر را به عثمانی. گروهی که روانه روسیه شدند: آقارحیم اصفهانی در کاغذسازی، کربلایی عباس در بلورسازی، کربلایی صادق در چدن‌ریزی، کربلایی احمد در تصفیه شکر و قندسازی، مشهدی علی در نجاری و اسباب چرخ‌سازی بودند. سرپرستی این دسته به حاجی‌میرزا محمد تاجر تبریزی سپرده شد و مقصود این بود که در کارخانه‌های روسیه کار کنند و هر کدام فن خود را تکمیل کنند. آقا رحیم در تهران کارخانه بلورسازی برپا کرد. حاجی میرزا محمد در ساری کارخانه شکرریزی، چدن‌سازی و نجاری را دایر کرد.
در ایران نیز در این زمان ابریشم گیلان و کاشان رونق زیاد داشت و زمینه برای پیشرفت آن آماده شد. کارخانه‌هایی که در آن زمان دایر شدند، عبارتند از: کارخانه ریسمان‌ریسی در تهران، کارخانه چلواربافی در تهران و شمیران، حریربافی در کاشان، شکرریزی در ساری و بارفروش (بابل امروزی) که شکر مازندران را تصفیه کرده، قند و شکر سفید درآوردند. کارخانه بلورسازی و چینی‌سازی در قم و تهران از دیگر کارخانه‌های آن دوران بودند. کریم سلیمانی (استاد تاریخ ایران اسلامی دانشگاه شهید بهشتی) می‌گوید: «که امیرکبیر زراعت نیشکر مازندران و خوزستان را توسعه داد و زارعین آن را تشویق کرده و از پرداخت مالیات معاف کرد و به این ترتیب در اندک مدتی مقادیر زیادی شکر مازندران و خوزستان برای فروش در بازارهای ایران موجود و به بهای کمی حاضر شد و به تجارت خارجی نقصان زیادی وارد شد. امیر کبیر همچنین زراعت زعفران و برخی دیگر از ادویه‌های خارجی را در پاره‌ای از نقاط خراسان توسعه داد.»
از تاسیسات دیگر امیر مجمعالصنایع بود. همان طور که بازار و سرای اتابکی را جهت ترقی و تجارت ساخت، مجمعالصنایع را برای ترویج فن و هنر بنیان نهاد، اگرچه این مجمع مثل دارالفنون در روزگار وی گشایش نیافت. بعدها در آن حجره‌هایی بنا کردند که هنرمندان مشغول کار بودند. حجره‌های ساعت‌سازی، زردوزی، خیاطی، ملیله‌سازی و نقاشی از این قبیل حجره‌ها بودند که دایر شدند. این موسسه به عنوان کانون ترقی هنرهای ظریف بنا شده بود.
یکی دیگر از مصنوعات فرنگی عصر امیرکبیر ساختن سماور، کالسکه و بخاری آمریکایی بود. از جمله هدیه‌هایی که شاه انگلیس در سال ۱۲۲۷ ه.ق برای فتحعلی شاه فرستاد چند کالسکه بود. شاه برای تفریح در یکی از آنها نشست و به قلیان کشیدن مشغول شد. اما کالسکه‌سواری در ایران رایج نشد. در ۱۲۶۷ ه.ق دولت در تهران و اصفهان کالسکه‌سازی را راه انداخت. در آغاز مردم گمان کردند که کالسکه‌سواری ویژه اعیان و اهل دولت است. اما بعدها در میان مردم هم رایج شد و مردم در خیابان‌ها به راحتی تردد می‌کردند.
مرگ امیرکبیر لطمه بزرگی به ترقی ملت ایران وارد ساخت، افراد فعال و جسور را مایوس کرد، مردان وطن‌پرست و لایق را دهشت زده ساخت، بازار تملق و چاپلوسی رواج یافت، پس از او بود که دربار سلطنت ناصرالدین شاه تبدیل به عشرت‌خانه‌ای دائمی شد.
سیاست خارجی امیرکبیر
سیاست خارجی امیرکبیر
امیرکبیر، در پی منع قمه‌زنی و اصلاح امور روضه‌خوانی برآمد. وی نسبت به علمای مذهبی با احترام خاصی برخورد می‌کرد، با این حال میرزا ابوالقاسم امام جمعه تهران، از جمله روحانیونی بود که به شدت به مخالفت با امیرکبیر برخاست و بسیاری از روحانیون دیگر نیز به همراهی با او برخاستند.[۲۱]
اسلام آوردن مردم شوشتر
در دوران صدارت امیرکبیر، به دلیل یک آشوب محلی، مردمان شوشتر که بیش از ۸۰ درصد آنها مندایی بودند، برای جلوگیری از خونریزی مجبور شدند تا اسلام بیاورند.[۲۲]
فرمان اعدام سیدعلی محمد باب
به دستور امیرکبیر، سیدعلی محمد باب که در قلعه چهریق آذربایجان زندانی بود، در تبریز تیرباران شد.[۲۳]
خاموش کردن شورش محمدحسن خان سالار
محمدحسن خان سالار والی خراسان که طرفدار تجزیه‌طلبی و جدایی خاک خراسان از ایران بود، در زمان ناصرالدین‌شاه شورش کرد. امیرکبیر، سپاهیانی را به خراسان فرستاد. سرانجام، امیر دستور داد که سالار و همراهانش کشته شوند.[۲۴]
الله‌یار خان آصف‌الدوله پدر سالار داماد فتحعلی شاه و دایی محمد شاه بود. آصف‌الدوله یکی از عوامل شکست ایران در جنگ‌های ایران روس بود به همین دلیل از صدارت برکنار شد. در زمان قائم‌مقام فراهانی به حکومت خراسان منصوب شد. چند سال پس از کشته شدن قائم‌مقام پسرش محمدحسن خان سالار را به جای خود گماشت و به حج رفت اما در بازگشت در بغداد اقامت گزید. آصف‌الدوله و پسرش همواره مورد حمایت دولت بریتانیا بودند. در سال ۱۲۶۲ ه.ق و در دورهٔ حکومت محمد شاه سالار سر به طغیان علنی برداشت و با همیاری برخی از خان‌های خراسان توانست نیروهای حاکم جدید خراسان را شکست دهد. اوضاع خراسان بر همین روال بود که امیر کبیر به قدرت رسید.
امیر، حمزه میرزا حشمت‌الدوله را که از پیش از مرگ محمد شاه برای حکومت به خراسان رفته بود و نتوانسته بود سالار را شکست دهد از خراسان فراخواند و به جای وی سلطان مراد میرزا را با حکم حکومت خراسان و سپاهیان دولتی به خراسان فرستاد. در این زمان کنسول بریتانیا سعی فراوانی برای تثبیت حکومت خراسان برای سالار انجام می‌داد و سالار توسط نماینده بریتانیا دو نامه چاکرانه برای امیر و شاه فرستاد. اما کوشش وی و نمایندهٔ بریتانیا تصمیم امیر را دگرگون نکرد. امیر شرط اطاعت وی را تسلیم خراسان به حاکم منصوب دولت می‌دانست و دخالت‌های خارجی را برنمی‌تابید. آصف‌الدوله که در بغداد بود پسرش را به ایستادگی در برابر دولت تشویق می‌کرد.[۲۵]
در این زمان امیر نورمحمد خان قاجار عموی سالار و سلیمان خان افشار را برای مذاکره و تشویق سالار به اطاعت به خراسان فرستاد. در نیشابور سلیمان خان توانست جعفرقلی خان کرد شادلو حاکم شهر را قانع کند تا دست از حمایت از سالار بردارد و این کار موقعیت سالار را بسیار تضعیف کرد. در این زمان سالار تلاش امیر در اتمام صلح‌آمیز ماجرا را ناشی از ناتوانی دولت می‌دانست و از تسلیم خودداری می‌کرد. امیر چراغ‌علی خان کلهر را برای مذاکره با وی به مشهد فرستاد و هم‌زمان سپاهیان دولتی را روانهٔ مشهد نمود. سالار اما شرط اطاعت از دولت مرکزی را حکم حکومت خراسان برای خودش اعلام کرد. چراغ‌علی خان کلهر وارد مشهد شد و با سالار و روحانیون مشهد وارد مذاکره شد. روحانیون مشهد به حمایت از سالار اصرار داشتند و حتی قصد داشتند چراغ‌علی خان کلهر را در مشهد به قتل برسانند. چراغ‌علی خان با حیله از مشهد خارج شد و خود را به اردوی دولتی به فرماندهی سلطان مراد میرزا در خبوشان رساند. سلطان مراد میرزا در این مرحله به دستور امیر سپاه را به سمت مشهد حرکت داد و شهر را محاصره کرد. در این هنگام نمایندگان بریتانیا و روسیه سعی در جلوگیری از حمله به مشهد و نجات سالار داشتند که اصرارها و تهدیدهایشان بر امیر بی‌اثر بود. از طرفی مردم مشهد که از حکومت سالار ناراضی بودند عباس‌قلی خان دره‌جزی و بهادر خان جامی را به نمایندگی نزد امیر فرستادند و نسبت به شاه جدید اظهار اطاعت کردند و از امیر قول گرفتند در موقع اشغال شهر توسط نیروهای دولتی جان و مالشان در امان باشد. امیر قول مساعد داد و به قولش نیز عمل کرد مردم نیز در حمایت از امیر در هنگام حملهٔ سپاه دولت به شهر مجتهد شهر را که از حامیان اصلی سالار بود زندانی کردند. سلطان مراد میرزا مشهد را محاصره کرد و نیروهای دولتی از هرات نیز به کمک وی شتافتند و شهر در ۱۰ جمادی‌الاول ۱۲۶۶ ه.ق توسط نیروهای دولتی تصرف شد. سلطان مراد میرزا در ازای این پیروزی ملقب به حسام‌السلطنه شد و بنابر دستور اکید امیر از تجاوز سربازان به مال و جان مردم جلوگیری کرد کاری که در دورهٔ قاجار تا آن هنگام بی‌نظیر بود. سالار و همدستانش دستگیر شدند و به رغم اصرار و حمایت نمایندهٔ سیاسی بریتانیا به مجازات رسیدند.[۲۶]
سیاست خارجی امیرکبیر
امیرکبیر، دستگاه وزارت امور خارجه را توسعه داد. تأسیس سفارت‌خانه‌های دائمی در لندن و سن‌پترزبورگ، ایجاد کنسولگری در بمبئی، عثمانی و قفقاز؛ تربیت کادر برای وزارت امور خارجه و تنظیم دفتر اسناد سیاسی از کارهای اوست.[۲۷] امیرکبیر در زمینه سیاست خارجی، سیاست معروف به «سیاست موازنهٔ منفی» را در پیش گرفت؛ که بر اساس آن می‌گفت نه به روس امتیاز می‌دهیم، نه به انگلیس و نه به هیج قدرت خارجی دیگر (در مقابل، در نظریه موازنهٔ مثبت، به دادن امتیاز به هر دو طرف قائل می‌شوند).[۲۸]
سیاست موازنهٔ منفی امیرکبیر، تنها یکبار خدشه‌دار شد و آن زمانی بود که در جریان حملهٔ ترکمن‌ها در آشوراده، تعدادی سربازان روسی کشته و روس‌ها عزل فرماندار مازندران را خواستار شدند و امیرکبیر به علت فشار روس‌ها، حاکم آنجا را عزل کرد. در این زمان انگلیسی‌ها از این ضعف حکومت مرکزی سود جستند و امتیاز نظارت بر کشتیرانی در جنوب را با ادعای مبارزه با تجارت برده کسب کردند؛ که البته امیرکبیر در این قرارداد این قید را گنجاند که به هنگام نظارت باید ناظران ایرانی حضور داشته‌باشند.[۲۹]
امیرکبیر برای تضعیف قدرت و نفوذ روس و انگلیس در ایران، می‌خواست نگاه فرانسه و در زمانی، آمریکا را به ایران جلب کند؛ لذا یک قرارداد سفارت کنسولگری و یک قرارداد در زمینه کشتیرانی با آمریکا منعقد کرد.[۳۰]
امیرکبیر و روحانیت
رابطهٔ او با روحانیّت خصمانه نبود. روحانی مورد اعتماد امیرکبیر در تهران، شیخ عبدالحسین تهرانی بود که امیر، منصب قضا را در پایتخت به وی سپرد.[۳۱]
ماجرای عزل از صدارت و سپس قتل امیرکبیر
پیش زمینه
پس از مرگ محمدشاه در ۱۴ شهریور ۱۲۲۷، امیرکبیر، که حدود سی سال بزرگتر از شاه جوان بود، با تدارک شش لشکر پیاده و سواره و توپخانه شاه را با قدرت بر تخت نشانید. در این زمان میرزا تقی خان به مقام امیر نظام ارتقا یافت که به معنای فرماندهی کل قوای نظامی کشور بود. ناصرالدین شاه فردای ورود به پایتخت تاجگذاری کرد و در همان شب امیرنظام را به سمت شخص اول مملکت و صاحب منصب صدارت منصوب نمود. در تمام طول سلطنت قاجار سابقه نداشته‌است که تمامی امور دیوانی و نظامی به یک نفر سپرده شود. پس از امیرکبیر شاه خود فرماندهی کل قوای نظامی را برعهده گرفت و پس از آقاخان نوری هم با به وجود آمدن چند وزارت‌خانه جهت اداره امور کشور، مقام صدر اعظمی برانداخته شد.[۳۲]
عزل از مقام صدارت
حضور امیرکبیر در دربار ناصرالدین‌شاه همواره مورد مخالفت تعدادی از نزدیکان شاه از جمله مهد علیا مادر شاه، اعتمادالدوله (میرزا آقاخان نوری) قرار داشت؛ چنانکه تلاش‌های این عده سرانجام منجر به صدور حکم عزل امیرکبیر از مقام خود گردید. برخی از درباریان که او را مخالف منافع خود می‌دیدند، تهمت زدند که امیرکبیر داعیه سلطنت دارد.
در روز ۲۰ آبان ۱۲۳۰ (دو ماه قبل از روز قتل امیرکبیر) ناصرالدین شاه با ارسال این دستخط، او را از صدارت عزل کرد.
چون صدارت عظمی و وزارت کبری زحمت زیاد دارد و تحمل این مشقت برای شما دشوار است شما را از آن کار معاف کردیم، باید به کمال اطمینان مشغول امارت نظام باشید.[۳۳]
پس از عزل از صدارت
ناصرالدین شاه، بعد از عزل امیرکبیر در محذور عاطفی قرار گرفت. او در روز ۲۴ آبان نامه‌ای به امیرکبیر نوشت و در آن تأکید کرد که خودش تنها قصد دارد برای مدتی عهده‌دار امور کشوری شود و هرگز در امور لشکری قصد دخالت ندارد و نیز حتی یک شاهی بیش آنچه امیرکبیر مقرر داشته به مواجب کسی نخواهد افزود. این نامه با این جملات آغاز می‌شود:
جناب امیرنظام به خدا قسم آنچه می‌نویسم عین واقعیت است. شما را قلباً دوست دارم و خداوند مرا مرگ دهد اگر بخواهم تا زنده‌ام دست از شما بردارم…[۳۴]
امیرکبیر پس از دریافت این نامه از شاه درخواست ملاقات کرد تا شاید تصمیم او را تغییر دهد. او همچنین اطرافیان را به بدگویی از خودش متهم نمود. اما شاه ملاقات را به فردای آن روز (که روز انتصاب نوری بود) موکول کرد. شاه به امیرکبیر نوشت:
خدا شاهد است امروز که شما را نپذیرفته‌ام، شرمنده‌ام. چه می‌توانم بکنم. ای کاش هرگز شاه نبودم. حالا که این را می‌نویسم اشکم جاری است. اگر باور نمی‌کنید بی‌انصاف‌اید… کدام مادر قبحه‌ای می‌تواند در حضور من از شما بد بگوید. هر کس در حصور من از شما بد بگوید، حرامزاده‌ام اگر نگذارمش جلوی توپ… به علامت التفات‌مان یک شمشیر الماس نشان قیمتی و همچنین حمایلی که به گردن خودم می‌اندازم را برایتان می‌فرستم. انشاالله آنها را می‌پذیرید و فردا به حضور می‌آیید.
امیرکبیر دل‌آزرده از حکم عزلش که حالا دیگر حتمی شده بود یا به این خاطر که احساسات ناصرالدین شاه را صادقانه نمی‌دانست، مرتکب خطای بزرگی شد و در مراسم سلام شاهانه شرکت نکرد.[۳۵] این امر موجب فوران احساسات شاه و نیز تحریک سوظن او شد. پس از آن از امیرکبیر خواسته شد التزام‌نامه‌ای را امضا کند که شامل دوازده بند بود از جمله اینکه به مقام امیرنظامی کمال شکرگزاری را داشته باشد و فرمان پادشاه را همانند وحی منزل بپذیرد.[۳۶]
پس از آن نوری شروع به عزل و نصب‌هایی نمود که غالباً از طریق رشوه و تبعیض انجام می‌گرفتند. او در نامه‌ای به شاه نوشت:
... مردم بی سر و پا را با رشوه می‌خواهند صاحب منصب کنند. این غلام نمیتواند نظم دهد. بی نظم کارها پیش نمی‌رود. فرمان دیروز باید باطل شود وگرنه همه مردم به خیالات خواهند افتاد. این درد غلام را می‌کشد که مردم بگویند آن نظم میرزا تقی خانی گذشت.
یک روز پس از برکناری امیر از صدارت میرزا آقاخان نوری که می‌دانست با وجود امیر در تهران و سمت امیر نظامی او برخورد بین او و امیر حتمی است دستخطی نوشت و در آن از امیر التزام گرفت که در کارهای مربوط به وزارت و عزل نصبهای وی هیچ دخالتی نداشته باشد. این دستخط به تأیید شاه و امضای امیر رسید. سه روز پس از واقعه امیر طی نامه‌ای که به شاه می‌نویسد و وضعیت امور لشکری را گزارش میدهد از شروع انتصابات افراد بی سرو پا با رشوه به شاه گله می‌کند.[۳۷]
میرزا آقاخان و مهد علیا که با بودن امیر در تهران کارشان استوار نمی‌شد و همواره احتمال انتصاب مجدد وی توسط شاه وجود داشت با همکاری و مشاوره با شیل وزیر مختار انگلیس امیر کبیر و شاه را راضی کردند که امیر به حکومت کاشان منصوب شود. در این هنگام پرنس دالگوروکی وزیر مختار روسیه که از به قدرت رسیدن میرزا آقاخان هوادار انگلیس نگران شده بود و نیز به دلیل خوی شتابگر و تندی که داشت با عده از افراد سفارت به خانه امیر رفت و به او پیشنهاد کرد تحت‌الحمایه روسیه شود. امیر نپذیرفت اما همن ملاقات بهانه‌ای به دست مخالفان امیر داد تا شاه را از وی خشمگین و ترسان کنند. وزیر مختار روسیه خانه امیر را ترک کرد و خانه به محاصره سربازان درآمد. امیر تعهد نامه‌ای به شاه نوشت که به هیچ‌یک از دو سفارت روس و انگلیس پناهنده نخواهد شد. روز بعد شاه که به شدت از این واقعه ترسیده بود امیر را از کلیه مناصب (امیر نظامی و حکومت کاشان) عزل کرد. دو هفته بعد نیز برای محو کردن خاطره امیر شاه دستور داد سمت امیر نظامی کلاً از سمتهای دولتی حذف شود. یک یا دو روز بعد امیر تحت‌الحفظ و همراه با مادر و همسر و فرزندانش راهی فین کاشان شد.[۳۸]
امیرکبیر اقدامات فراوانی در دوره کوتاه صدارت خود
تأسیس
دارالفنون - نشر علوم جدید - ترویج صنایع جدید - فرستادن ایرانیان به خارج
برای تحصیلات و تدریس در ایران - ترویج ترجمه و انتشار کتب علمی - ایجاد
روزنامه و انتشار کتب- مبارزه با فساد (که چون مرضی مزمن در همه شئون
زندگانی ایران رخنه کرده بود) - تقویت بنیه اقتصادی کشور- استخراج معادن -
بسط کشاورزی و آبیاری - توسعه تجارت داخلی و خارجی- کوتاه کردن دست اجانب
در امور کشور - تعیین مشی سیاسی معینی در سیاست خارجی- اصلاح امور مالی و
تعدیل بودجه- ایجاد امنیت و استقرار دولت - تنظیم و سر و سامان دادن به
قشون ایران - ایجاد کارخانه‌های اسلحه‌سازی - اصلاح امور قضایی - تأسیس
چاپارخانه – تاسیس بیمارستان و...
اقدامات انقلابی و ملی امیرکبیر،
قهرمان مبارزه با استعمار، سبب شد که درباریان فاسد و خودخواه، از او سعایت
کردند تا این که فرمان عزل و قتل امیر کبیر را از ناصرالدین شاه خودکامه
گرفتند و او را در حمام فین کاشان به شهادت رساندند.
گذری بر زندگی
میرزا
تقی خان امیرکبیر اهل فراهان است و دست پرورده خاندان قائم مقام فراهانی.
فراهان همچون تفرش و آشتیان مجموعاً کانون واحد فرهنگ دیوانی و "اهل قلم"
بود؛ ناحیه ای مستوفی پرور. چه بسیار دبیران و مستوفیان و وزیران از آن
دیار برخاستند که در آن میان چند تنی به بزرگی شناخته شده، در تاریخ اثر
برجسته گذارده اند. از این نظر میرزا تقی خان نماینده فرهنگ سیاسی همان
سامان است.
نام اصلی میرزا تقی خان، "محمد تقی" است. زادگاهش
"هزاوه" از محال فراهان عراق. هنوز هم در آنجا محله ای بنام "محله میرزا
تقی خانی" معروف است، و خانه پدریش نزدیک تپه "یال قاضی" شناخته می باشد.
اسم او در اسناد معتبر (از جمله مقدمه پیمان ارزنةالروم، و قباله نکاح زنش
عزت الدوله) "میرزا محمد تقی خان" آمده است. رقم مهر و امضای او نیز تردیدی
در نام حقیقیش باقی نمی گذارد؛ بی گمان اسم "محمد" رفته رفته حذف گردیده و
به "میرزا تقی خان" شهرت یافته است.
خانواده پدری و مادری
میرزا تقی خان از طبقه پیشه ور بودند. پدرش به تصریح قائم مقام "کربلائی
محمد قربان" بود که در خطاب او را "کربلائی" می گفت. سجع مهرش "پیرو دین
محمد قربان" بود. کربلائی قربان نخست آشپز میرزا عیسی (میرزا بزرگ) قائم
مقام اول بود. پس از او همین شغل را در دستگاه پسرش میرزا ابوالقاسم قائم
مقام ثانی داشت.
کربلائی قربان بعدها ناظر و در واقع ریش سفید
خانه قائم مقام گردید، و همیشه مورد لطف مخدوم خود بود. آنچه بنظر می رسد
کربلائی قربان خیلی هم بی چیز نبوده، بلکه آب و ملکی داشته و دست کم یک
دانگه قریه حرآباد مال او بوده است. و نیز آنقدرها استطاعت داشته که به سفر
حج برود.
سال تولد میرزا تقی خان را تا اندازه ای که جستجو
کردیم، هیچ مؤلف خودی و بیگانه ای ثبت نکرده است. در حل این مجهول تاریخی،
ما یک مأخذ اصلی و دو دلیل در تأیید آن مأخذ بدست می دهیم: زیر تصویر اصیلی
که به زمان صدارت امیر کشیده اند می خوانیم: "شبیه صورت... اتابک اعظم،
شخص اول ایران، امیر نظام در سن چهل و پنج سالگی". امیر از 22 ذیقعده 1264
تا 20 محرم 1268 صدارت کرد. اشعاری که در ستایش مقام تاریخی او در کنار
همان تصویر نگاشته شده، و تصریح به اینکه کارهای سترگ از پیش برده است،
نشان میدهد که تصویر مزبور را در اعتلای قدرت و شهرت امیر کشیده اند. و آن
سال 1267 است. با این حساب و به فرض صحت رقم چهل و پنج سالگی تولد او به
سال 1222، یا حداکثر یکی دو سال پیشتر بوده است.
اما دلیل معتبر
تاریخی اینکه: در کاغذ قائم مقام خواهیم خواند که میرزا تقی همدرس دو پسر
او محمد و علی بوده است. می دانیم که میرزا محمد پسر اول قائم قام در 1301
در هفتاد سالگی درگذشت، و پسر دیگرش میرزا علی در شصت و هفت سالگی درگذشت
به سال 1300. یعنی هر کدام از آن دو پسر قائم مقام، سی و یکی دو سال پس از
امیر زنده بوده اند. اختلاف سال تولد میرزا تقی با دو همدرس خود هر چه
باشد، به هر حسابی، امیر در آخرین سال صدارتش 1268 بیش از پنجاه سال نداشته
است.
امیر دو زن گرفته است. زن اولش، دختر عمویش بود یعنی دختر
حاج شهباز خان. نام او را "جان جان خانوم" ذکر کرده اند. از او سه فرزند
داشت: میرزا احمد خان مشهور به "امیرزاده" و دو دختر که بعدها یکی زن عزیز
خان آجودان باشی سردار کل، دوست قدیم امیر، گردید. و دیگری به عقد میرزا
رفیع خان مؤتمن درآمد. زن امیر در 1285 با دختر بزرگش سلطان خانم به زیارت
مکه رفت، و ظاهرا یکی دو سال بعد، در آذربایجان درگذشت.
زن دوم امیر، "ملکزاده خانم" ملقب به عزت الدوله یگانه خواهر تنی ناصرالدین شاه بود. به گفته دکتر پلاک میرزا تقی خان در زمان صدارت از زن اول خود جدا شد. عقد ازدواج با عزت الدوله روز جمعه 22 ربیع الاول 1265 انجام گرفت. ترتیب جشن عقد و عروسی را میرزا نبی خان امیرتومان (پدر میرزا حسین خان سپهسالار) بعهده داشت. عزت الدوله شانزده ساله بود. چنانکه قباله عقد زناشوئی می نماید، مهر عزت الدوله هشت هزار تومان نقد اشرفی ناصرالدین شاهی هجده نخودی، و یک جلد قرآن بود. راجع به ازدواج با عزت الدوله ضمن نامه امیر به شاه خواهیم خواند که گفته بود: "از اول بر خود قبله عالم... معلوم است که نمیخواستم در این شهر صاحب خانه و عیال شوم. بعد، به حکم همایون و برای پیشرفت خدمت شما، این عمل را اقدام کردم...." فداکاریهای این شاهزاده خانم در دوره تبعید و آخرین روزهای زندگی شوهرش، در خور ستایش است.
محیط خصوصی تربیت میرزا تقی خان را دستگاه میرزا بزرگ قائم مقام و پسرش میرزا ابوالقاسم قائم مقام، آن دو وزیر بزرگ عباس میرزا، می ساخت. میرزا بزرگ در سال 1237 درگذشت. با حسابی که راجع به سن میرزا تقی خان بدست دادیم، ظاهراً در آن زمان هجده ساله بود. پس محضر میرزا بزرگ را خوب درک کرده بود، و شاید هم پاره ای کارهای دبیری او را می کرد. امین الدوله هم به خدمت امیر در "دایره میرزا بزرگ قائم مقام" تصریح دارد.
در استحکام اخلاقی او تردید نیست، و مظاهر عینی آن گوناگون است. یک جنبه اش اینکه در عزمش پایدار بود. نویسنده صدرالتواریخ که زیر نظر اعتمادالسلطنه این کتاب را پرداخته می گوید: "این وزیر هم در وزارت مثل نادر شاه بود.... هم مانند نادر عزم ثابت و اصالت رأی داشته است". در موردی که نماینده انگلیس خواست رأی امیر را عوض کند، خود اعتراف دارد که "... سعی من و کوشش نماینده روسیه، و تلاش مشترک ما همه باطل است. کسی نمیتواند میرزا تقی خان را از تصمیمش باز دارد". برهان استقلال فکر او همین بس که در کنفرانس ارزتةالروم بارها دستور حاجی میرزا آقاسی را که مصلحت دولت نمی دانست، زیر پا نهاد. شگفت اینکه حتی امر محمد شاه را نیز نادیده می گرفت و آنچه را که خیر مملکت تشخیص می داد، همان را می کرد. بی اثر بودن پافشاریهای روس و انگلیس و عثمانی در رأی او، جای خود دارد. اما یک دندگی بی خردانه نمی کرد. حد شناسی از خصوصیات سیاسی اوست و چون می دید سیاستی پیشرفت ندارد، روش خود را تغییر می داد.
درستی و راست کرداری از مظاهر دیگر استحکام اخلاقی اوست؛ از این نظر فساد ناپذیر بود. قضاوت وزیر مختار انگلیس این است: "پول دوستی که خوی ملی ایرانیان است در وجود امیر بی اثر است". به قول رضاقلی خان هدایت که او را نیک می شناخت: "به رشوه و عشوهً کسی فریفته نمی شد". دکتر پلاک اتریشی می نویسد: "پولهایی که می خواستند به او بدهند و نمی گرفت؛ خرج کشتنش شد".
جنبه دیگر خوی استوار امیر اینکه به گفته و نوشته خویش اعتبار می نهاد. واتسون می نویسد: "امیر نظام به آسانی به کسی قول نمی دهد. اما هر آینه انجام کاری را وعده می کرد، باید به سخنش اعتماد نمود و انجام آن کار را متحقق شمرد". امیر خود به این خصلت خود می بالید. به قول نویسنده صدرالتواریخ "از برای حکم خود ناسخ قرار نمی داد. هر چه می گفت بجا می آورد، به هیچ وجه حکم او ناسخ نداشت".
دلیر و جسور بود. پسر کربلائی قربان زمانی که به مکتب می رفت، از مخدوش تقاضای قلمتراشی کرد. چون خواهش او برآورده نشد، چنان نامه ای به قائم مقام فرستاد که او خود می گوید:"ببین چه تنبیهی از من کرده است. عجبتر اینکه بقال نشده ترازو وزنی آموخته". اگر داستانهائی که از دوران جوانی و خدمت دیوانی او آورده اند، افسانه سازی صرف هم باشند، باز روشنگر همان فطرت او هستند.
رفتاری متین و سنگین داشت. به شخصیت خویش مغرور بود و نسبت به کاردانی و صفات برجسته اش آگاه. اما تعجب اینکه نامجو و شهرت خواه نبود. دلیل ما این است: هر چه که به حکام ولایات و نمایندگان سیاسی بیگانه در اصلاح امور مملکت نگاشته، همه را به نام شاه و امر او قلمداد کرده است. مهمتر اینکه در سرتاسر روزنامه وقایع اتفاقیه زمان صدارتش، از تجلیل میرزا تقی خان خبری نیست. فقط چهار جا اسمش آمده و آن هم به حکم ضرورت.
او را به مناعت طبع می شناختند که از مظاهر غرور نفسانی اش بود، و به خواری تن در نمی داد. نماینده انگلیس ضمن اینکه به حیثیت خواهی و حساسیت میرزا تقی خان در روابط با بیگانگان اشاره می کند، می گوید: "هیچ گاه حاضر نیست رفتار متکبرانه کسی را تحمل کند". حتی وقتی که مورد بی مهری شاه واقع گشت و زمان عزلش فرا رسید، حیثیت پرستی خود را از دست نداد. به شاه نوشت: "اگر حقیقة مقصودی دارند، چرا آشکار فرمایش نمیفرمایند... بدیهی است این غلام طالب این خدمات نبوده و نیست و برای خود سوای زحمت و تمام شدن عمر حاصلی نمی داند. تا هر طور دلخواه شماست؛ به خدا با کمال رضا طالب آنست".
روزى که امیرکبیر به شدت گریست
سال 1264 قمرى، نخستین برنامه‌ى دولت ایران براى واکسن زدن به فرمان امیرکبیر آغاز شد. در آن برنامه، کودکان و نوجوانانى ایرانى را آبله‌کوبى مى‌کردند. اما چند روز پس از آغاز آبله‌کوبى به امیر کبیر خبردادند که مردم از روى ناآگاهى نمى‌خواهند واکسن بزنند. به‌ویژه که چند تن از فالگیرها و دعانویس‌ها در شهر شایعه کرده بودند که واکسن زدن باعث راه یافتن جن به خون انسان مى‌شود.
هنگامى که خبر رسید پنج نفر به علت ابتلا به بیمارى آبله جان باخته‌اند، امیر بى‌درنگ فرمان داد هر کسى که حاضر نشود آبله بکوبد باید پنج تومان به صندوق دولت جریمه بپردازد. او تصور مى کرد که با این فرمان همه مردم آبله مى‌کوبند. اما نفوذ سخن دعانویس‌ها و نادانى مردم بیش از آن بود که فرمان امیر را بپذیرند. شمارى که پول کافى داشتند، پنج تومان را پرداختند و از آبله‌کوبى سرباز زدند. شمارى دیگر هنگام مراجعه مأموران در آب انبارها پنهان مى‌شدند یا از شهر بیرون مى‌رفتند.
روز بیست و هشتم ماه ربیع الاول به امیر اطلاع دادند که در همه‌ى شهر تهران و روستاهاى پیرامون آن فقط سى‌صد و سى نفر آبله کوبیده‌اند. در همان روز، پاره دوزى را که فرزندش از بیمارى آبله مرده بود، به نزد او آوردند. امیر به جسد کودک نگریست و آنگاه گفت: ما که براى نجات بچه‌هایتان آبله‌کوب فرستادیم. پیرمرد با اندوه فراوان گفت: حضرت امیر، به من گفته بودند که اگر بچه را آبله بکوبیم جن زده مى‌شود. امیر فریاد کشید: واى از جهل و نادانى، حال، گذشته از اینکه فرزندت را از دست داده‌اى باید پنج تومان هم جریمه بدهی. پیرمرد با التماس گفت: باور کنید که هیچ ندارم. امیرکبیر دست در جیب خود کرد و پنج تومان به او داد و سپس گفت: حکم برنمى‌گردد، این پنج تومان را به صندوق دولت بپرداز.
چند دقیقه دیگر، بقالى را آوردند که فرزند او نیز از آبله مرده بود. این بار امیرکبیر دیگر نتوانست تحمل کند. روى صندلى نشست و با حالى زار شروع به گریستن کرد. در آن هنگام میرزا آقاخان وارد شد. او در کمتر زمانى امیرکبیر را در حال گریستن دیده بود. علت را پرسید و ملازمان امیر گفتند که دو کودک شیرخوار پاره دوز و بقالى از بیمارى آبله مرده‌اند. میرزا آقاخان با شگفتى گفت: عجب، من تصور مى‌کردم که میرزا احمدخان، پسر امیر، مرده است که او این چنین هاى‌هاى مى‌گرید. سپس، به امیر نزدیک شد و گفت: گریستن، آن هم به این گونه، براى دو بچه‌ى شیرخوار بقال و چقال در شأن شما نیست. امیر سر برداشت و با خشم به او نگریست، آنچنان که میرزا آقاخان از ترس بر خود لرزید. امیر اشک‌هایش را پاک کرد و گفت: خاموش باش. تا زمانى که ما سرپرستى این ملت را بر عهده داریم، مسئول مرگشان ما هستیم. میرزا آقاخان آهسته گفت: ولى اینان خود در اثر جهل آبله نکوبیده‌اند.
امیر با صداى رسا گفت: و مسئول جهلشان نیز ما هستیم. اگر ما در هر روستا و کوچه و خیابانى مدرسه بسازیم و کتابخانه ایجاد کنیم، دعانویس‌ها بساطشان را جمع مى‌کنند. تمام ایرانى‌ها اولاد حقیقى من هستند و من از این مى‌گریم که چرا این مردم باید این قدر جاهل باشند که در اثر نکوبیدن آبله بمیرند
دارالفنون
اندیشه امیر در بنای دارالفنون از یک سرچشمه الهام نگرفته بود، بلکه حاصل مجموع آموخته های او بود. آکادمی و مدرسه های مختلف روسیه را دیده بود؛ در کتاب جهان نمای جدید که به ابتکار و زیر نظر خودش ترجمه و تدوین شد، شرح دارالعلمهای همه کشورهای غربی را در رشته های گوناگون علم و هنر با آمار شاگردان آنها خوانده بود؛ و از بنیادهای فرهنگی دنیای جدید خبر داشت.
وجهه نظر امیر را در ایجاد دارالفنون باید بدرستی بشناسیم. ذهن امیر در اینجا در درجه اول معطوف به دانش و فن جدید بود، و بعد به علوم نظامی توجه داشت. این معنی از مطالعه تطبیقی برنامه درسهای دارالفنون، و نامه های امیر راجع به رشته تدریس استادانی که استخدام شدند، روشن می گردد. رشته های اصلی تعلیمات دارالفنون بنحوی که او در نظر گرفته بود عبارت بودند از: پیاده نظام و فرماندهی، توپخانه، سواره نظام، مهندسی، ریاضیات، نقشه کشی، معدن شناسی، فیزیک و کیمیای فرنگی و داروسازی، طب و تشریح و جراحی، تاریخ و جغرافیا، و زبان های خارجی. مدرسه هفت شعبه داشت، و پاره ای مواد مزبور مشترک بود. در ضمن باید دانسته شود که برای فنون نظامی دستگاه تعلیماتی جداگانه ای در خود تشکیلات لشکری تعبیه نهاد، و شعبه علوم جنگی دارالفنون مکمل آن بشمار می رفت.
سنگ بنای دارالفنون در اوائل 1266 در زمین واقع در شمال شرقی ارک سلطنتی که پیش از آن سربازخانه بود نهاده شد. نقشه آن را میرزا رضای مهندس که از شاگردانی بود که در زمان عباس میرزا برای تحصیل به انگلستان رفته بود کشید؛ و محمدتقی خان معمارباشی دولت آن را ساخت. و شاهزاده بهرام میرزا به کار بنائی آن رسیدگی می کرد. ساختمان قسمت شرقی دارالفنون تا اواخر 1267 به انجام رسید و مورد استفاده قرار گرفت. بـقـیـه آن تا اوایــل سـال 1269 پایان یافت. چهار طرف مدرسه را پنجاه اطاق "منقش مذهب" هر کدام به طول و عرض چهار ذرع ساخته جلو آنها را ایوانهای وسیع بنا نمودند. در گوشه شمال شرقی تالار تئاتر احداث شد. در پشت دارالفنون کارخانه شمع کافوری و آزمایشگاه فیزیک و شیمی و دواسازی برپا نمودند. چاپخانه ای هم ضمیمه آن گردید، به علاوه کتابخانه و سفره خانه ای ساختند. در ورودی دارالفنون به طرف خیابان ارک "باب همایون" باز می شد؛ در کنونی آن در خیابان ناصریه به سال 1292 ساخته شد.
روزنامه وقایع الاتفاقیه
(بنای روزنامه وقایع اتفاقیه به سال 1267 از ارزنده ترین تأسیسات اجتماعی امیر کبیر است.)
بنیانگزار روزنامه در ایران میرزا صالح شیرازی است. از شاگردانی بود که در زمان عباس میرزا برای تحصیل علوم جدید به انگلستان رفت. ضمناً به ذوق خود فن چاپ را آموخت، و از جمله کسانی است که در ایران مطبعه سنگی را تأسیس نمود. به علاوه او را پیشرو اندیشه های سیاسی جدید مغرب زمین در ایران می شناسیم. میرزا صالح نخستین روزنامه ایران را در زمان محمد شاه به سال 1252 در تهران بر پا کرد. روزنامه ای بود که ماهی یکبار با چاپ سنگی منتشر می شد، و بیش از چند سالی دوام نکرد.
ذهن امیر درباره روزنامه و ارزش سیاسی و مدنی آن خوب روشن بود، و از روزنامه های فرنگستان آگاهی داشت. حتی خوانده بود که: در شهر فرانکفورت آلمان (امیر اساساً به دولتهای آلمانی توجه خاص داشت) باسمه کردن کاغذ اخبار که از تاریخ 1651 مسیحی.. بنا شده، الی حال مطلقاً بسته نشده، و همیشه در کار باسمه اخبار است. توجه میرزا تقی خان معطوف به دو معنی بود: یکی اطلاع یافتن دولت از اوضاع جهان، و دیگر پرورش عقلانی مردم و آشنا کردن آنها به دانش جدید و احوال دیگر کشورها.
شماره اول روزنامه وقایع اتفاقیه روز جمعه پنجم ربیع الثانی 1267 (هفتم فوریه 1851) انتشار یافت. در صفحه اول علامت شیر و خورشید ایران و عبارت "یا اسدالله الغالب" نگاشته شده بود. این شماره به عنوان "روزنامچه اخبار دارالخلافه تهران" منتشر گردید. از شمارهً دوم به نام "وقایع اتفاقیه" خوانده شد. و تا ده سال بعد (1277 ه.ق.) به همین اسم نشر می شد. در این سال هنگام تصدی میرزا ابوالحسن خان غفاری کاشانی صنیع الملک، نام آن تغییر کرد و از شماره 474 به روزنامه "دولت علیه ایران" مبدل شد؛ و ضمناً به شکل روزنامه مصور درآمد. این نخستین روزنامه مصوری است که در ایران انتشار یافت. دیری نگذشت که دوباره اسم آن تغییر کرد و به روزنامه "دولتی" بدل شد. پس از آن به نام "روزنامه ایران" منتشر گردید و تا انقلاب مشروط همین اسم را حفظ کرد.
وقایع اتفاقیه روزنامه هفتگی بود، با چاپ سنگی بطبع می رسید. شیوه نگارش آن ساده و روشن و بکلی خالی از تقلید و تکلف بود. تا شماره هفدهم آن روزهای جمعه پیش از ظهر انتشار می یافت، از شماره هجدهم به بعد انتشارش به روزهای پنجشنبه موکول گردید. تا شماره 656 انتشار هفتگی آن مرتب بود، از آن پس گرفتار بی نظمی شد. بهای تک شماره آن در سرتاسر ایران ده شاهی، و اشتراک سالیانه اش 24 ریال بود. چون به گوش دولت رسید که کارکنان ولایات سوای بهای روزنامه چیزی از مردم به نام"خدمتانه" گرفته اند؛ اعلام شد که قیمت آن "در کل شهرهای ممالک محروسه بدون اخراجات دیگر" همان ده شاهی است، و مطالبه کردن چیزی بیش از آن "بسیار خلاف رأی امنای دولت" است.
مدیر روزنامه، حاجی میرزا جبار ناظم المهام کنسول سابق ایران در بغداد بود. "مباشر" روزنامه "ادوارد برجیس" انگلیسی، و نویسنده آن "عبدالله ترجمه نویس" بود. روزنامه در مطبعه حاجی عبدالمحمد استاد مطبعه چی چاپ می گردید. حیف که میرزا صالح دوست دیرین امیر درگذشته بود، وگرنه هیچ کس شایسته تر از او برای کار روزنامه نبود.
فرمان شاه بر عزل امیر صادر شد
نخست از صدارت و پیشکاری شاه برکنار گشت، ولی مقام امارت نظام همچنان در دست او ماند. پیام شاه در چهارشنبه هجدهم محرم 1268 (سیزدهم نوامبر 1851) شب هنگام به میرزا تقی خان ابلاغ گردید، و دستخط عزل فردا صبح (پنجشنبه نوزدهم محرم) به امیر رسید. عین دست خط به ما نرسیده؛ اما آنچه میرزا احمد وقایع نگار آورده، درست و نزدیک به اصل است؛ و مضمون آن در اسناد رسمی نیز منعکس می باشد:
« چون صدارت عظمی و وزارت کبری زحمت زیاد دارد، و تحمل این مشقت بر شما دشوار است، شما را از آن کار معاف کردیم. باید به کمال اطمینان مشغول امارت نظام باشید. و یک قبضه شمشیر و یک قطعه نشان که علامت ریاست کل عساکر است، فرستادیم و به آن کار اقدام نمائید؛ تا امر محاسبه و سایر امور را به دیگران از چاکران که قابل باشند واگذاریم».
گزارش برکنار شدن امیر را از وزیر مختار انگلیس بشنویم:
« در نامه های سابق اطلاع داده بودم که اوضاع عمومی حکایت از این می کند که نفوذ امیر نظام کاهش گرفته است. ولی بعید بود که دولتش به این زودیها ساقط گردد. دیشب به فرمان شاه گارد سلطنتی که از چهارصد نفر تشکیل می شود، احضار گردیدند و امنای دربار نیز به کاخ پادشاه آمدند. به دنبال آن به امیر نظام پیغام رفت که: از مسئولیت وزارت معاف است، ولی همچنان امارت نظام را به عهده خواهد داشت. در نظر مردم حادثه ای نامنتظر بود، همچنین برای خود امیر نابهنگام؛ چه تا دیروز مقامش استوار بود. برانداختن دولت امیر نظام بیشتر نتیجه توطئه و نیرنگ اندرون شاه است که در رأس آن مهدعلیا مادر شاه قرار دارد، گر چه امیر داماد اوست. برخی کیفیات خارجی نیز در آن مؤثر افتاد. صدراعظم تازه هنوز گمارده نشده، اما چنانکه چند ماه پیش اطلاع داده بودم، و حالا محرمانه آگاه گردیدم، میرزا آقاخان اعتمادالدوله به جای امیر نظام خواهد نشست.... نامزد دیگر صدارت مستوفی الممالک است؛ رفتارش محترمانه است و در فن مالیه مهارت دارد. اما از جهات دیگر شخصی نیست که بتواند مقام صدارت را به عهده بگیرد».
گزارش شیل در حد خود درست است. ضمناً عزل امیر غیر منتظره نبود. در نامه های امیر به شاه دیدیم که زمینه عزلش فراهم گشته و او خود در انتظارش بود. نکته دیگر اینکه در آن گزارش و دیگر گزارشهایی که وزیر مختار به لندن فرستاده، پاره ای حقایق را اصلا متذکر نگردیده است. در این مورد خانوم وزیر مختار می نویسد: همان وقتی که شاه دستور احضار چهارصد تن گارد شاهی را داده بود، یکی از دوستان شوهرش شبانه نامه ای فرستاد و آن خبر سهمناک را رساند. یک ساعت بعد کاغذ دومش رسید که همه آن تدابیر احتیاطی علیه امیر نظام بوده است. اما تدابیری که هیچ ضرورت نداشت. به علاوه شیل توضیح نمی دهد که "برخی کیفیات خارجی که در عزل امیر مؤثر افتاد"، چه بوده است.
علاوه بر مهدعلیا و میرزا آقا خان نوری که ارکان توطئه عزل امیر را می ساختند - در صدرالتواریخ نام میرزا یوسف مستوفی الممالک نیز برده شده است. و مأخذ نوشته صدرالتواریخ گفته میرزا جبار پیشخدمت مخصوص است؛ این اندازه می دانم که مستوفی الممالک چندان میانه خوبی با میرزا تقی خان نداشت، گر چه امیر نسبت به او مهربان بود. اما شرکت او در قضیه عزل امیر بر ما روشن نیست.
شاه به یاد وزیرش می گریست. چون از دیدارش شرمنده می گشت، از او پرهیز می جست. به او می گوید: «قلب من آرزوی شما را می کند»، تا هستم و هستی دوستت دارم، اگر کسی بد شما را بگوید «پدرسوخته ام اگر او را جلو توپ نگذارم»؛ بیا «من و شما یکی باشیم و با هم کار کنیم»! شمشیر خود و حمایل گردنش را باز کرد به او فرستاد: «برای خدا آنها را قبول کنید و فردا بیائید مرا ببینید». این بیان به عواطف شاه و وزیر نمی ماند، اما سخنانی است که شاه نوشته. معلوم است در درونش خلجانی بود زاده جنگ شور و عاطفه و ادراک با سیاست و تلقینات ذهنی درباریان.اینکه می نویسد: « ای کاش هرگز پادشاه نبودم... که چنین کاری بکنم »، نشانه ای است از ناتوانی نفسانی شاه که نمی توانست اراده خود را بر اطرافیانش تحمیل گرداند.
میرزا آقاخان نوری اعتمادالدوله به صدارت گمارده شد
این انتصاب در 22 محرم 1268 (17 نوامبر 1851) چهار روز پس از عزل میرزاتقی خان انجام گرفت. تا اینجا دانستیم که امیر هنوز در دل شاه جای داشت، و او نسبت به وزیر سابق خود مهربان بود. حتی احتمال می رفت که امیر از نو به مقام صدارت باز گردد. با تعیین صدراعظم جدید کار امیر به مرحله تازه ای افتاد، یک قدم به سقوط نزدیکتر شد؛ اما چنانکه خواهیم دید احتمال بازگشت امیر به زمامداری منتفی نبود.
سابقه میرزا آقاخان را از گزارش سفیر انگلیس می آوریم: « میرزا آقاخان همان کسی است که در زمان محمد شاه بر اثر حرفهای ناشایسته ای که از او شنیده شد و اختلاس و دستبردی که به مال دیوان زده بود، به چوبش بستند و به کاشان تبعیدش کردند. پیش از جلوس ناصرالدین شاه از کاشان فرار کرد، و آمد در نزدیکی تهران بست نشست. سرهنگ فرانت به مهد علیا که که در آن زمان همه کاره بود، سفارش نمود که از وجود او در امور کشور استفاده نماید و اجازه دهد به سرای مهد علیا وارد گردد. مادر شاه در پاسخ کتبی خود گفت که: حرمت میرزا آقاخان را نگاه خواهد داشت. پس از آن از تحصن بیرون آمد و یکسره به این سفارتخانه آمد؛ از اینجا به همراه یکی از کارکنان سفارت به خانه مهد علیا رفت. فرانت نامه ای به ناصرالدین شاه نگاشت و شفاعت او را نمود. شاه نیز برای خاطر کاردار سفارت ما او را عفو کرد. مهدعلیا نیز اطمینان کتبی سپرد که میرزا آقا خان از هر جهت ایمن خواهد زیست. از این تاریخ به بعد میرزا آقا خان تحت حمایت سفارت انگلیس می باشد، و این حقیقت را همه شهر می دانند».
شیل درباره میرزا آقاخان به پالمرستون می نویسد: « دامنش ملوث به پول پرستی است و مطلقاً در قید آن نیست که از چه راهی بدست آورد ».
باری با پشتیبانی آشکار وزیر مختار انگلیس و مادر شاه، میرزا آقاخان به صدارت رسید. نفوذ خارجی و اندرون شاه رأی خود را بر مقام سلطنت تحمیل کرد؛ موضوع بازگشت امیر به وزارت فعلا منتفی گشت. انتخاب اعتمادالدوله به صدارت، در 24 محرم 1268 از طرف میرزا محمدعلی خان وزیر امور خارجه به نمایندگان روس، انگلیس، و عثمانی به یک مضمون اعلام شد.
توطئه کشتن میرزا تقی خان اوج گرفت
شاه را دشمنان امیر محاصره کردند. عوامل اصلی توطئه عبارت بودند از: مهدعلیا، میرزا آقاخان نوری، پسر دائیهای شاه از جمله شیرخان عین الملک ایلخان طایفه قاجار، و سردار محمدحسن خان ایروانی داماد محمد شاه. این کسان همدست بودند و با هم در کنکاش.
فرمان شاه بر اعدام امیر صادر گشت
بنابر آنچه از قول ناصرالدین شاه آورده اند، میرزا آقاخان نوری بود که فرمان قتل را از شاه گرفت و به حاج علی خان سپرد. مخبرالسلطنه می نویسد: « از غلامحسین خان صاحب اختیار شنیدم که ناصرالدین شاه گفته بوده است که به قتل امیر راضی نبودم. میرزا آقاخان تدلیس کرد و دستخط را از من گرفت. دستخط دیگر فرستادم که میرزا علی خان نرود، گفت رفته است و معاذیر آورد».